يا دو ماه پى در پى روزه ، گرفتن ، و يا اطعام شصت مسكين [1] .
و اما موجبات قضا بدون كفاره هشت چيز است :
1 - مبادرت به خوردن و آشاميدن و جماع ، بدون تفحص و مراقبت طلوع فجر ، با فرض قدرت بر آن ، در حالى كه فجر طالع شده باشد .
2 - اقدام به يكى از اين اعمال بدون اعتنا و توجه بقول كسى كه مىگويد فجر طالع شده ، در حالى كه فجر ، طلوع كرده باشد .
3 - اكتفا كردن شخص به گفتهء غير ، در عدم طلوع فجر ، با تمكن وى از تحقيق ، در حالى كه فجر طلوع كرده باشد .
4 - اعتماد كردن بقول غير در فرا رسيدن شب ، با فرض قدرت بر تحقيق و مراقبت آن و افطار نمودن ، در حالى كه شب داخل نشده باشد .
5 - و همچنين ، اقدام كردن و مبادرت به افطار ، به مجرد عروض و گسترش تاريكى در آسمان در صورتى كه بعدا معلوم شود كه هنوز شب ، داخل نشده بوده است [1] .

[1] بنا به گفتهء مؤلف در خلاف ، روايات شيعه در اين باب مختلف است : برخى دال بر ترتيب بين اين سه امر است يعنى اول آزاد كردن بنده و بر تقدير عدم امكان ، روزهء دو ماه ، و بر تقدير عجز از آن ، اطعام مساكين لازم است . و از اهل سنت ابو حنيفه ، اصحاب وى ، شافعى ، اوزاعى ، ليث بن سعد همين قول را برگزيده اند . و برخى از روايات ، دال بر تخيير ، و مالك قائل به همين قول است . قول به ترتيب موافق اصل احتياط ، اما قول به تخيير موافق اصل برائت است .
[1] در اين كه اين پنج امر ، به نظر اهل سنت مفطر روزه يا غير مفطر است در خلاف و بداية المجتهد كه مآخذ اين جانب در اقوال علماء سنت است چيزى به نظر نرسيد ليكن مؤلف ، در خلاف در مورد كسى كه با شك در طلوع فجر يا در دخول شب ، افطار نمايد وجوب قضا را از همهء فقها بجز عطا و حسن نقل كرده . و پيدا است كه پنج امر مذكور همه از مصاديق افطار كردن ، با شك در طلوع فجر يا غروب شمس مىباشد .

300