إسم الكتاب : الجمل والعقود في العبادات ( عربي - فارسي ) ( عدد الصفحات : 416)

13 و 14 - دو بار دعوت به بهترين كارها : ( حى على خير العمل ) .
15 - 18 - دو تكبير ، و دو تهليل : ( لا إله الا ا لله ) .
عدد فصول اقامه مانند فصول اذان است لكن از اول آن ، دو تكبير كم ، و در عوض دو بار ( قد قامت الصلاة ) [ پس از حى على خير العمل ] به آن اضافه ، و يك بار تهليل از آخر آن كم مىشود . [1]

[1] - آن چه در متن ذكر شد روش معمول ميان شيعه در قرون اوليه ( و با يك تفاوت ) تا عصر حاضر است گو اين كه با توجه به اخبار و اقوال فقها در آن اختلاف است مهمترين مسأله در اذان ، شهادت به ولايت است . شيخ طوسى در ( نهايه ج 1 ص 80 ) پس از بيان كيفيت مذكور مىگويد : « آن چه در باب فصول اذان و اقامه ذكر كرديم قول مختار و مورد عمل است و در پارهء روايات 37 فصل و در بعضى 38 و برخى 42 فصل نيز روايت شده است » و پس از توضيح اين وجوه به سخن خود چنين ادامه مىدهد : « و اما آن چه در روايات شاذ و نادر آمده كه بگويند : اشهد ان عليا ولى الله و آل محمد خير البرية ، آن چيزى است كه در اذان و اقامه به آن عمل نمىشود و هر كس به آن روايات نادر عمل كند خطاكار مىباشد » . مؤلف در كتاب « مبسوط » نيز اين روايات را نادر ، و عمل به آن را گناه دانسته است . طبق مدارك موجود ، پيش از شيخ طوسى اولين فقيه شيعى كه با صراحت و قاطعيت ، در اين باب سخن گفته شيخ صدوق محمد بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه قمى متوفى سال 381 ه است . وى در كتاب ارزنده « من لا يحضره الفقيه » پس از ذكر اذان معمول ، مىفرمايد : « اينست اذان صحيح كه چيزى در آن زياد و كم نمىشود و مفوضه ( دسته اى از غلات شيعه كه امر خلقت را از طرف خدا به محمد ، و برخى به على مفوض مفوض مىدانسته اند ) لعنهم الله اخبارى جعل ، و جملهء محمد و آل محمد خير البرية و بنا به بعض روايات خود ، پس از اشهد ان محمد رسول الله جملهء اشهد ان عليا ولى ا لله ، دو بار و برخى به جاى آن : اشهد ان عليا امير المؤمنين حقا ، دو بار اضافه كرده اند . شك نيست كه على ولى خدا و به حق امير مؤمنان ، و محمد و آل او صلوات الله عليهم ، بهترين خلقاند ، اما اين جمله در اصل اذان نيست . و من اين را گفتم تا متهمان به تفويض ( مفوضه ) كه خود را با تدليس و اشتباه كارى داخل ما ( شيعهء اماميه ) نموده اند با گفتن اين جمله شناخته شوند » ( ج 1 ص 188 ) از اين بيانات استفاده مىشود كه در قرن چهارم و پنجم هجرى در بين شيعه عده اى تند رو ( مفوضه ) ، به استناد اخبار مجعول ، اين جمله را در اذان مىگفته اند ، و چون اين اخبار در كتب حديث پيش از آن تاريخ از جمله ( كافى كلينى ) وجود ندارد ، و بطور كلى نامى از اين مسأله قبلا برده نشده است مىتوان استنباط كرد كه اين امر در همين تاريخ كه مقارن با اقتدار آل بويه بوده و شايد با دخالت سياست بوجود آمده است . و همانطور كه در مقدمهء كتاب ياد آور شديم در دوران آل بويه تا عصر شيخ طوسى و پس از آن ، در بغداد بين تودهء شيعه در قبال متعصبان اهل سنت تندروانى وجود داشته اند كه مانند طبقهء عوام امروز به سخن پيشوايان گوش نمىداده اند و از پيش خود شاخ و برگهايى به دين اضافه مىكرده اند . اما به رغم مقاومت دانشمندان گفتن اين جمله تدريجا رواج و احتمالا در دوران صفويه رسميت يافت ، در حالى كه فقها تا عصر ما آن را جزء اذان ندانسته و گفتن آن را به قصد جزئيت بدعت مىدانند ، اما به غير اين قصد ، برخى مستحب و برخى مطلقا از آن منع كرده و يكى از فقهاى زمان ، آن را شعار شيعه دانسته است . استاد بزرگ ما ، مرحوم آية الله بروجردى در درس ، اين مسأله را به سكوت برگذار فرمود و با اين روش حكيمانه نظر خود را به حضار مجلس درس اعلام نمود . در بارهء اين مسأله گاه بگاه زمزمه اى در محافل علمى بلند ، و به له و عليه آن ، نزاعى درگير مىشود ، و مردم بصير و روشن بين بايد تا اين اندازه از سابقهء امر آگاه باشند . اما فصول اذان و اقامه در نزد اهل سنت ( به استناد روايات مختلف و روشها و سنتهاى متفاوت معمول در مكه و مدينه و كوفه و بصره از دوران صحابهء پيغمبر ) اختلاف دارد و اين اختلاف مربوط به اينست كه تكبيرات و شهادتين و ساير فصول را چند بار بايد تكرار نمود ولى جملهء حى على خير العمل در هيچ يك از مذاهب آنان معمول نيست و عوض آن ، در اذان صبح همهء مذاهب بجز شافعيه جملهء الصلاة خير من النوم را اضافه مىكنند و به گفتهء ابن رشد ( در بداية المجتهد ج ص 103 ) منشأ اختلاف آنست كه اين جمله در زمان رسول اكرم معمول بوده يا خير . شيخ صدوق گفتن اين جمله را در اذان صبح پس از حى على خير العمل از باب تقيه تجويز نموده است . ( رك : من لا يحضره الفقيه ج 1 ص 188 ) . ولى در حال اختيار ، به گفتهء مؤلف ( در نهايه ص 78 ) بدعت است . گفتن اين جمله را تثويب : برگشتن به نام صلاة پس از گفتن حى على الصلاة گويند .

215