< فهرس الموضوعات > فصل 12 در احكام نماز جمعه < / فهرس الموضوعات > فصل 12 در احكام نماز جمعه هر گاه چند شرط فراهم آيد نماز جمعه واجب مىشود . و اين شروط دو قسم است : يك قسم راجع به كسى است كه نماز جمعه بر وى واجب است : [ مكلف ] و قسم دوم ، مربوط به ديگرى جز او است . شرائط مكلف ده امر است :
1 - 5 - مرد بودن ، بالغ بودن ، آزاد بودن ، عاقل بودن ، سالم بودن از امراض .
6 - 9 - كور ، لنگ ، پير فرتوت عاجز از حركت ، و مسافر نبودن .
10 - اين كه فاصلهء بين مكلف تا محل انعقاد نماز جمعه ، دو فرسخ يا كمتر بوده باشد [ نه بيشتر از آن ] و با گرد آمدن اين شرائط ، باز هم نماز جمعه منعقد نشود مگر با تحقق چهار شرط ديگر كه مربوط به غير نماز گذار است :
1 - حضور سلطان عادل ، يا مأمور و منصوب از قبل وى [1] .

[1] - به جاى اين دو لفظ در نهايه ( ج 1 ص 115 ) امام عادل ، و منصوب از قبل وى براى نماز ، آمده است و مراد از هر دو تعبير ، دوازده امام معصوم و باصطلاح ( امام اصل ) مىباشد . دخالت داشتن اذن امام معصوم ، نزد شيعه ، و مطلق امام و خليفه ، نزد اهل سنت ، در انعقاد نماز جمعه ، ميان هر دو گروه محل خلاف است : از پيشوايان اهل سنت ، ابو حنيفه و اوزاعى و برخى ديگر قائل به اشتراط ، و مالك و شافعى و احمد حنبل ، قائل بعدم اشتراط آن هستند . و در بين شيعه اكثر قدما و متأخرين قائل به اشتراط هستند ، بلكه شيخ طوسى در ( خلاف ) و برخى ديگر ادعاء اجماع بر آن نموده اند . ولى اين ادعا مورد ترديد بعضى از متأخرين قرار گرفته و ايشان به استناد ادلهء مطلقه مىگويند : نماز جمعه مانند ساير نمازها واجب عينى است و در زمان حضور و غيبت امام واجب است . قائلين به اشتراط اذن امام نسبت به حكم زمان غيبت به سه دسته تقسيم شده اند : 1 - عده اى مانند محقق دوم و شهيدين ، فقيه جامع الشرائط را به منزلهء منصوب از قبل امام و با وجود وى ، نماز جمعه را در حال غيبت واجب مىدانند . 2 - برخى از قدما مانند سلار و ابن ادريس و جماعتى از متأخرين ، ( در قبال وجوب عينى ) قائل به تخيير ميان نماز جمعه و نماز ظهرند منتهى برخى جمعه و عده اى ظهر را راجح و افضل مىدانند . 3 - عده اى از متقدمين مانند ابن ادريس و سلار و جمعى از متاخرين نماز جمعه را در عصر غيبت امام حرام مىدانند خلاصه از ( مصباح الفقيه ج 2 ، ص 436 به بعد ) مستند و دليل اين اقوال را بايد در همين كتاب و ساير كتب مفصل فقه ملاحظه نمود . اصل اشكال از اينجا بوجود آمده ، كه نماز جمعه در عصر رسول اكرم توسط آن حضرت و حكام و نمايندگان وى تشكيل مىشد و همچنين در دوران خلفا . اين عمل مستمر باعث اين فكر گرديد كه اقامهء جمعه مانند ساير مناصب دولتى از قبيل فرمان جنگ ، جمع زكات و خراج ، امارت و نحو آن وظيفهء پيشوا و امام مسلمين است . اما قرآن ، فقط وجوب حضور و سعى بسوى جمعه را هنگام ندا ( اذان ) در بردارد گو اين كه طرفداران وجوب عينى به اطلاق آن تمسك كرده اند . اما اخبار مروى از ائمه با همه كثرت و وفور ، مىتوان از آنها بر طرفين مطلب شاهد آورد و در عين حال به لحاظ كثرت و صراحت آنها ، حساسيت و ثبات عقيدهء خاصى در طرفين ايجاد مىنمايد به طورى كه گاهى بحث از حدود گفتگوى علمى خارج و باعث دو دستگى مىگردد مخصوصا در عصر صفويه كه اين مسأله با سياست ارتباط پيدا كرد و از طرفى علماء اخباريه كه تدريجا مسلك و فرقهء جدائى را تشكيل داده بودند شديدا طرفدار وجوب عينى نماز جمعه گرديدند دامنهء نزاع بالا گرفت و خلاصه ، اين مسأله در بين شيعه مهمترين و پر سر و صدا ترين مسائل فقهى قرون اخير ، محسوب مىشود و رساله هايى چند در آن تحرير گرديده است . اولين نماز جمعه را رسول اكرم هنگام هجرت به مدينه در محل بنى سالم بن عوف ، بين قبا و مدينه ، اقامه فرمود و همان جا اولين خطبهء خود را در مدينه ايراد كرد و از ابن سيرين نقل گرديده كه انصار ، پيش از هجرت پيغمبر ، با اسعد بن زراره نماز جمعه اقامه مىكردند ( رك : مجمع البيان ج 5 ص 286 ) از آن هنگام ، تا كنون اهل سنت نماز جمعه را با خلفا و امرا يا امامى كه منصوب از قبل ايشان است به جا مىآورند . اما عمل شيعهء اماميه تا قبل از صفويه روشن نيست و شايد عمل ايشان مانند اقوالشان اختلاف داشته است . در زمان صفويه به روش خلفاى عثمانى ، از طرف سلطان وقت كسانى بعنوان امام جمعه با تصويب شيخ الاسلام وقت منصوب مىشدند و در اكثر بلاد ، مسجد جمعه و امام جمعه وجود داشت ، در اصفهان ، شيخ الاسلام زمان از جمله مرحوم علامه مجلسى نماز جمعه را با تشريفات خاص اقامه مىكرد و اين سنت پس از صفويه تا كنون كم و بيش باقى است ولى تقريبا به صورت تشريفات ، در آمده و عامهء مردم بحسب فتاوى مراجع تقليد ، پايبند به اقامهء جمعه و حضور در آن نيستند . هنگام اقامت اين جانب در قم ، مرحوم آية الله سيد محمد تقى خوانسارى يكى از مراجع و زعماى حوزهء قم ، نماز جمعه را واجب مىدانست و خود ، اقامه مىنمود ، در حالى كه بقيهء مراجع تقليد ، از جمله مرجع بزرگ و استاد عالى قدر ، مرحوم آية الله بروجردى آن را اقامه نمىكردند . مرحوم بروجردى ابتداء مانند اكثر متأخرين قائل به تخيير بود اما پس از بحث طولانى در اين مسأله ، كفايت كردن و مجزى بودن نماز جمعه از نماز ظهر ، سخت مورد اشكال و ترديد ايشان واقع گرديد و در پاسخ سائلين ، توصيه مىفرمود كه اگر نماز جمعه به جا مىآورند احتياطا نماز ظهر را نيز بخوانند .

240