حج براى رفتن در اول لازم است ، براى بر گشتن و تا آخر نيز لازم است . يعنى بايد انسان داراى آنها باشد چه هنگام رفتن و چه هنگامى كه مشغول اعمال حج است و چه هنگام بازگشت به وطن .
پس اگر مالى كه داشت در بلد خودش يا در راه تلف شد حج بر او واجب نخواهد بود و اين امر كشف مىكند از اين كه از اول استطاعت نداشته . و مانند اين است هر گاه بدهى قهرى پيدا كند .
مثل اين كه از روى خطا مال كسى را تلف كند و اگر دارايى خود را صرف حج نمايد ، نتواند عوض او را به صاحبش بدهد . بلى تلف كردن عمدى وجوب حج را از بين نمىبرد بلكه حج بر او مستقر خواهد بود و لازم است حج را هر چند به سختى و گدايى باشد به جا آورد اينها كه گفته شد فقط در مورد تلف زاد و راحله است . و اما تلف مالى كه در بلد خود براى زندگى جا گذاشته ، كاشف از اين نيست كه از اول مستطيع نبوده ، بلكه در اين صورت حجش كافى و بعد از آن حجى بر او نيست .
مسأله 42 - اگر انسان مالى داشته باشد كه به مقدار مصارف حج باشد ولى عقيده‌اش اين بوده كه كافى نيست ، يا غفلت داشته ، يا غافل از وجوب حج بوده غفلتى كه معذور بوده ، حج بر او واجب نيست . و اما اگر شك داشته يا غافل از وجوب حج باشد و منشأ غفلتش تقصير بوده سپس دانست يا يادش آمد بعد از آن كه مالش تلف شده و متمكن از حج نشد ، ظاهر اين است كه حج بر

27