هر كس سوره توحيد را قرائت كند جائز است ( كذلك الله ربى ) بگويد و لكن بحث و سؤال بنده در اين بود كه مأموم هم مىتواند بگويد يا نه ؟ جنابعالى مرقوم فرموديد كه بعنوان مطلق ذكر اشكال ندارد و به عنوان ورود نگويد فرمايشى بسيار متين است اما اين جمله ، ورودش فقط بعد از سوره توحيد ، براى قارى سوره است و بمناسبت حكم و موضوع و بمناسبت معنى ذكر مزبور ، استفاده مىشود كه مطلق ذكر ، شامل آن نمىشود . مضافا كه اگر بعنوان مطلق ذكر ، جائز باشد لازمه‌اش اين است كه در هر موضع از مواضع نماز ، جائز باشد و حال آن كه بلا شبهه جائز نيست و مسلما حضرتعالى هم جائز نمىدانيد پس آنچه در ذهن قاصر حقير خلجان مىكند اين است كه ذكر ذكور ، از مصاديق مطلق ذكر نيست و ظاهر معنى طورى است كه نمىشود استفاده ملاك ، از آن نمود تا در همه مواضع سريانش بدهيم و تعدى هم ممكن نيست ( لان التعدى من مورد الى مورد يحتاج الى دليل او الى احراز الملاك ) و مقام ، فاقد هر دو است اما فقد دليل ، چون روايات وارده ، ظهور بلكه صراحت دارد در قارى توحيد ، و مأموم خارج است و رفع يد از ظهور يا صراحتش صحيح نيست و اما فقد ملاك ، چون ذكر مذكور ، لازمه‌اش آنست كه مسبوق به جمله‌اى باشد كه مربوط به هم و مناسبتى بين سابق و لاحق باشد و اين مناسبت هم كه نيست عليهذا دست ما از همه جا كوتاه است ناچار بايد تمسك بذيل احتياط بجوئيم ، فالظاهر للمأموم بر سبيل احتياط ، ترك ذكر مزبور است اكنون نظر مبارك را بيان فرمائيد .
ج - آنچه در جواب ، عرض شده بيش از اين نيست كه : امام و منفرد چون قارى سوره توحيد ، هستند مىتوانند به قصد ورود بخوانند ، و اما مأموم اگر به قصد رجاء بگويد مانعى ندارد و لازمه اين بيان اين نيست كه در هر موضع از نماز اگر اين جمله را بخوانند صحيح باشد بلكه در اينجا كه امام ، سوره توحيد را مىخواند مأموم به قصد ذكر و اشاره بما قرء الامام ، ( كذلك الله ربى ) بگويد اشكال ندارد . چنانچه فرضا اگر امام يا ديگرى آيه ( الله لا إله الا هو الحى القيوم ) خواند مأموم به قصد مطلق ذكر بگويد ( كذلك الله ربى ) نيز اشكالى به نظر نمىرسد . مع ذلك ، اين نظر حقير است و جنابعالى بخواهيد احتياط كنيد مختاريد .
س 14 - نظر به اين كه حضور در نماز جماعت ، بر كسى كه نمىتواند حمد و

233