آخرت و تأمين حقوق فرد و جامعه است ( من عمل صلحا من ذكر أو أنثى وهو مؤمن فلنحيينه حيوة طيبة ) ( 1 ) و مبناى آن بر علم و برهان و پيروى نكردن از ظن و گمان است ( أدع إلى سبيل ربك بالحكمة ) ( 2 ) ، ( ولاتقف ما ليس لك به علم ) ( 3 ) ، ( إن الظن لايغنى من الحق شيئا ) . ( 4 ) با ملاحظهء آنچه گذشت مدلول اين حديث شريف روشن مى شود " إن أفضل الفرائض وأوجبها على الإنسان معرفة الرب والإقرار له بالعبودية " . ( 5 ) 6 - شرط رسيدن به معرفت و ايمان به خداوند متعال :
انسان در مقابل هر پديده اى در جستجوى پديد آورنده ء آن است ، و فطرت آدمى تشنهء پيدا كردن سرچشمهء وجود است .
ولى بايد دانست كه گوهر ايمان و معرفت خداوند متعال كه ارزشمندترين جواهر گنجينهء علم و معرفت است به مقتضاى قاعده ء عدل و حكمت نصيب كسى كه آلوده به ظلم به ايمان و معرفت خداوند است نخواهد شد ، زيرا حكمت را به نااهل دادن ظلم به حكمت و از اهل دريغ كردن ظلم به اهل حكمت است .
و بايد دانست كه اعتقاد به نبود مبدأ ومعاد ممكن نيست مگر آن كه انسان احاطه به تمام هستى و سلسلهء علل و معلولات پيدا كند ، و مبدأ ومعاد را نيابد ، و تا چنين ادراك محيطى محقق نشده ، يقين به نبود مبدأ ومعاد محال است ، بلكه آنچه ممكن است ندانستن مبدأ ومعاد است .
بنابراين مقتضاى عدل و انصاف آن است كه كسى كه شك در وجود خداوند دارد ، قولا و عملا به مقتضاى شك عمل كند ، مثلا اگر كسى احتمال وجودى

1 . سوره ء نحل ، آيهء 97 ( آن كس كه كردار شايسته كند از مرد يا زن و حال آن كه مؤمن باشد هر آينه زنده مى كنيم او را به حيات پاكيزه ) 2 . سوره ء نحل ، آيهء 125 ( دعوت كن به راه پروردگار خودت به حكمت ) 3 . سوره ء اسراء ، آيهء 36 ( و پيروى نكن آنچه را نيست بدان علمى براى تو ) 4 . سوره ء يونس ، آيهء 36 ( و هر آينه گمان بى نياز نكند از حق چيزى را ) 5 . بحار الانوار ، جلد 4 ، صفحهء 55 ( همانا برترين فرائض و واجب ترين آنها بر انسان معرفت پروردگار و اقرار براى او به بندگى است )

26