حدى كه بگويند آرام گرفت داخل در ركن ركوعى است و زائد بر آن مثل خود ذكر ركوع ، داخل در ركن نيست ، اگر چه واجب است .
( 845 ) اگر موقعى كه ذكر واجب ركوع را مىگويد ، بى اختيار به قدرى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود بايد بعد از آرام گرفتن بدن ، دوباره ذكر را بگويد ولى اگر كمى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود ، يا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد .
( 846 ) اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند ، در صورتى كه بتواند پيش از آن كه از حد ركوع بيرون رود ذكر را بگويد ، بايد در آن حال تمام كند .
( 847 ) اگر بدن به واسطه مرض و مانند آن در ركوع آرام نگيرد نماز صحيح است ولى بايد پيش از آن كه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب را بگويد .
( 848 ) هر گاه نتواند به اندازه ركوع خم شود ، بايد به چيزى تكيه دهد و ركوع كند ، و اگر موقعى هم كه تكيه داده نتواند به طور معمول ركوع كند بايد به هر اندازه مىتواند خم شود ، و اگر هيچ نتواند خم شود بايد با سر اشاره نمايد و اگر آن هم ممكن نشد با چشم ، به وسيله بستن براى ركوع و باز كردن براى برخاستن از ركوع اشاره نمايد و اگر از اين هم عاجز است بايد در قلب ، نيت ركوع كند و ذكر آن را بگويد .
( 849 ) كسى كه نمىتواند ايستاده يا نشسته ركوع كند و براى ركوع فقط مىتواند در حالى كه نشسته است كمى خم شود ، يا در حالى كه ايستاده است با سر اشاره كند ، بايد ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره نمايد .
( 850 ) بعد از تمام شدن ذكر ركوع ، بايد راست بايستد و بعد از آن كه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمدا پيش از ايستادن ، يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است .
( 851 ) اگر ركوع را فراموش كند و پيش از آن كه به سجده برسد ، يادش بيايد ، اگر به قصد ركوع خم شده بود و مختصر مكثى در ركوع كرد ، فقط قيام بعد از ركوع را انجام نداده ، بنا بر اين بر مىگردد و آن قيام را به جا آورده و به سجده مىرود و الا بايد ايستاده و بعد به ركوع رود ، و احتياط مستحب است اگر فراموش كردن ركوع قبل از خم شدن باشد ، نماز را دو مرتبه بخواند ، و چنانچه به حالت خميدگى به

166